Profesori amerikan, Daniel Serwer, tha se marëveshja e Ohrit ndërmjet kryemninistrit Kurti dhe presidentit Vuçiq nuk ka substancë përveç idesë së vetëmenaxhimit të komunitetit serb në Kosovë.
Në një intervistë me RTV21 Serwer tha se kryeministri Kurti ishte në një presion të madh por ai u pajtua me një marrëveshje që është në disavantazh për Kosovën. Profesori amerikan tha se vendosja e reciprocitetit në raport me të drejtat e serbëve në Kosovë dhe shqiptarëve në Luginë të Preshevës është çështje thelbësore.
Z. Serwer, një marrëveshje pa nënshkrim është arritur në Ohër ndërmjet kryeministrit Kurti dhe presidentit Vuçiq. Një përpjekje për të përafruar palët, siç u tha. Por si e keni parë ju atë, cila është përshtypja juaj?
Serwer: Mendoj se nuk ishte një përparim i madh. Ishte një evoluim minor në proces më shumë se në substancë. Pothuaj nuk ka substancë në marrëveshje përveç idesë për vetëmenaxhim të komunitetit serb në Kosovë. Përtej kësaj nuk ka shumë gjëra aty. Është krejt proces.
A mund t’ju citoj: Tymi dhe pasqyrat krijojnë konfuzion, jo paqe. Kjo është çfarë thatë një ditë pas takimit në Ohër. A nënkupton kjo se marrëveshja, ashtu siç është, nuk sjellë paqe?
Serwer: Jo…unë nuk do të thosha… shikoni është me rëndësi të kuptohet se Kosova në një kuptim është në paqe. Ka një paqe të ftoftë me Serbinë. Kjo është shumë më mirë se sa lufta që ka ekzistuar një kohë. Por me qëllim që të kalohet nga paqja e ftoftë në një paqe më të ngrohtë kërkohet shumë më shumë një marrëveshje më substanciale se sa e shihni në këtë tekst të fundit. Është pothuaj plotësisht për procesin dhe ne e dijmë se marrëveshje të tilla sjellin më shumë konfuzion se sa një paqe më të ngrohtë. Por le të jemi të qartë: paqja që ekziston sot është me e preferueshme se sa lufta.
Nëse mund t’ju pyes: a ishte e nevojshme të nxitohet në arritjen e një marrëveshjeje, kështu siç është ajo, pikërisht në këtë kohë? A ishte z. Kurti vërtetë nën një trysni të jashtëzakonshme për ta arritur këtë marrëveshje?
Serwer: Ai ishte nën një trysni të jashtëzakonshme, por ai u pajtua për diçka që ishte një disavantazh për Kosovën. Problemet më të mëdha janë ato që nuk janë brenda marrëveshjes,
Kur po thoni më shumë substancë brenda marrëveshjes, a mund të jeni më të saktë: çfarë prisnit nga marrëveshja, çfarë keni paramenduar se ajo mund të ketë ose mund të sjellë?
Serwer: Le të jemi të qartë, unë nuk prisja asgjë më mirë se sa kanë bërë. Por unë besoja se është e domosdoshme që të ketë përgjegje për çështjet e vështira dhe të arrijmë tek çështjet që serbët bënë fushatë kundër serbëve të Kosovës që t’i bashkohen Forcës së Sigurisë së Kosovës, për shembull. Kjo është një çështje substanciale nga pikëpamja ime. E dyta, është reciprociteti për shqiptarët që jetojnë në Serbinë jugore, kjo është një çështje substanciale. Më shumë çështje të kësaj natyre. Njohja nga 5 vendet mos njohëse të BE-së do të shënonte një përparim të madh. Nuk është se unë prisja ndonjë nga këto gjëra, por unë po them se këto janë çështje kyçe me të cilat duhet të merremi.
Atëherë nëse procesi nuk është i përqëndruar në substancë a do të thotë kjo se marrëveshja është bërë për të kënaqur formën dhe jo për të gjetur zgjidhje. Pra, BE-ja ishte aty për ta kënaqur këtë formë, atëherë cilat janë vështirësitë e zbatimit të kësaj marrëveshje?
Serwer: Mendoj se marrëveshja deri më tani nëse nuk e ka kënaqë askënd, e kënaqë BE-në dhe SHBA-në. Sepse ato kanë krijuar pritshmëri. Dhe tani mund të thonë se kjo marrëveshje përmbushë pritjet. Kjo është saktësisht çfarë tha ambasadori ynë në Beograd. Ai tha se kjo shënon kthim të madh drejt Evropës nga ana e presidentit Vuçiq. Unë nuk mendoj se është e vërtetë. Por ai e tha publikisht. Pra SHBA-ja dhe BE-ja kanë marrë satisfaksion, Por unë nuk shoh shumë satisfaksion qoftë për Serbinë ose Kosovën dhe pres që kjo paqe relativisht e ftoftë të vazhdojë në përparim drejt një marrëveshjeje të vërtetë. Dhe marrëveshja e vërtetë bëhet me ndryshimin e situatës politike në Serbi ku Vuçiq ka arritur që të shtypë forcat më liberale në territorin serb dhe ka arritur që të shndërrohet në dominues dhe autokrat në Serbi. Dhe të flasim për Prishtinën gjithashtu, më duket se ka nevojë për Kryeministrin, që ka një mbështetje të gjërë, të arrijë një lloj marrëveshje me Serbinë, që të sigurojë se kjo marrëveshje është vërtetë substanciale dhe jo vetëm procedurale.
Marrëveshja e fsheh mirë emërtimin e Asociacionit të Komunave me Shumicë Serbe. Megjithatë Asociacion do të ketë, siç e shohim në aneks dhe në marrëveshje. Madje bazuar në marrëveshjet e mëhershme të arritura. Pra aktualisht cilat janë shqetësimet që mund të ngre pika për Asociacionin?
Serwer: Mendoj se ajo që thuhet për Asociacionin është aktualisht diçka e çuditshme që është shndërruar në një lloj kërkese të konsideruar si legjitime nga pala e Beogradit, që quhet vetëmenaxhim në një pjesë, të flasim në një pjesë të kujt, një lloj vetëmenaxhimi të krijimit të institucioneve serbe në Kosovë. Këto janë interesa legjitime të Beogradit dhe për ta shndërruar Asociacionin në interes legjitim mendoj se është e rëndësishme dhe një hap në drejtim të duhur. Por kjo gjithashtu është një hap në drejtim të gabuar. Kjo sepse tani po flet për komunitetin serb dhe jo për komunat me Shumicë Serbe. Dhe çfarë sugjeron kjo është sërish segregacion të serbëve nga pjesa tjetër e shoqërisë së Kosovës. Dhe mendoj se në mënyrë shumë legjitime kryeministri Kurti ka provuar ta shmangë këtë lloj segregacioni dhe ta promovojë integrimin e serbëve të Kosovës në shoqërinë e Kosovës, e që nuk është e lehtë veçanërisht për ata që nuk flasin shqip. Mendoj se është një aspekt i mirë dhe i keq për ndryshimet e bëra në referencat për atë që e kuptojmë për këtë Asociacion, Por le ta shohim se si funksionon kjo. Jam më pak i shqetësuar për këtë se sa për mungesën e përgjithshme të përmbajtjes së marrëveshjes.
Por ka shqetësime në Prishtinë për këtë Asociacion. E shihni si një lloj autonomie për serbët në Kosovë? A ka substancë për këtë për serbët në Kosovë?
Serwer: Mendoj se shqetësimet për këtë çështje, autonomi apo nivel shtesë të qeverisjes pavarësisht nga Prishtina, apo relativisht të pavarur nga Prishtina, mendoj se është një shqetësim legjitim. Mendoj se Gjykata Kushtetuese e ka adresuar këtë shqetësim në mënyrë konstruktive. Gjithnjë përderisa, pavarësisht se si duket kjo marrëveshje, është kushtetuese brenda kontekstit të Kosovës nuk shoh problem të madh me të. Por ajo çfarë kërkon jo vetëm që të jetë fillimisht kushtetuese, por të vazhdojë që të jetë kushtetuese kërkon mbikëqyrje të vazhdueshme nga bashkësia ndërkombëtare. Nënsekretari në Departamentin e Shtetit, Derek Chollet dhe Gabriel Escobar duhet të ofrojnë garanca se ky Asociacion nuk mund të bëhet një nivel shtesë qeverisës në Kosovë, Unë dua të shoh këtë garancë të përfshirë në një marrëveshje zyrtare që garanton se Asociacioni nuk do të zgjerojë kompetencat e tij në mënyrën se si Republika Sërpska në Bosnjë e Hercegovinë ka provuar të bëjë.
Dhe ju e besoni vërtetë se BE-ja, posaçërisht dhe SHBA-ja do të jenë garantues për këtë që ju thoni, për Asociacionin?
Serwer: Unë i marr njerëzit shumë seriozisht në këtë çështje. Nuk e di nëse do ta bëjnë. BE-ja ka propozuar një monitorim kushtetues dhe ky monitorim do të duhet të ishte një hap në drejtim të duhur. Ajo që ishte mungesë në të kaluarën e këtyre marrëveshjeve që Serbia dhe Kosova kanë nënshkruar, apo janë pajtuar sepse realisht asnjë prej tyre nuk është nënshkruar, ishte mungesa e saktësisht këtij funksioni të monitorimit. Ju e kujtoni Zyrën Ndërkombëtare Civile që monitoronte zbatimin e Planit Ahtisaari në Kosovë pas shpalljes së pavarësisë, mendoj se dicka e ngjashme me këtë, me pjesëmarrjen e BE-së dhe të SHBA-së do të ishte një ide shumë e mirë për marrëveshje në të ardhmen nën këtë marrëveshje ombrellë që është arritur muajin e kaluar.
Ju e përmendet marrëveshjen pa nënshkrim, A vlen kjo si marrëveshje dhe a zbehë ky fakt rëndësinë e saj?
Serwer: Mendoj se atë që e zbehë nuk është aq e rëndësishme se sa janë obligimet e palëve. Çfarë nënshkruajnë palët si marrëveshje është obliguese me ligjin ndërkombëtar që ta zbatojnë atë marrëveshje madje edhe nëse nuk është e ratifikuar në Parlament. Kjo është ajo që ka munguar për një kohë të gjatë nga të dyja palët. Mendoj se dëshmitë objektive tregojnë se Serbia në veçanti nuk i ka zbatuar një numër të marrëveshjeve të kaluara, por edhe Prishtina nuk i ka zbatuar, posaçërisht Asociacionin por edhe disa obligime të tjera. Unë vërtetë besoj se nënshkrimi i lidh njerëzit me mirë se sa mos nënshkrimi. Këto deklarime nga BE-ja se çdo gjë është pajtuar, pavarësisht nëse janë nënshkruar ose jo, nuk janë të mbështetura për përkushtimin politik që nënshkrimi paraqet. Kjo është prandaj arsyeja pse Presidenti Vuçiq po e anashkalon nënshkrimin. Kryeministri Kurti nuk po e shmangë nënshkrimin me sa e di. Dhe mendoj se kjo është e mirë se ai nuk po e shmangë këtë gjë. Amerikanët duhej ta kishin bërë që Vuçiqi të nënshkruante. Ky është roli i tyre, ishte obligimi i tyre pasi i kanë dhënë shumë ‘ëmbëlsira’ Serbisë. Amerikanët dështuan që ta bëjnë Serbinë të nënshkruaj. Mendoj se kjo duhet të nënvizohet.
Me sa e kuptoj ju keni dilema. Dhe dilema juaj shtrihet në faktin se z. Vuçiq nuk do të zbatojë marrëveshjen. Pra me sa e kuptoj?
Serwer: Ai do të zbatojë disa pjesë. Ajo që përfiton Serbia mund të jeni të sigurt se do të jetë i gatshëm ta zbatojë. Për pjesën tjetër, nuk jam shumë i sigurt. Sepse nënshkrimi mungon. Dhe sepse ai nuk ka bërë absolutisht asgjë që të përgatis qytetarët në Serbi për një marrëveshje të vërtetë me Kosovën. Nuk jam i sigurt nëse Kryeministri Kurti ka bërë shumë për të përgatitur qytetarët e Kosovës por qytetarët e Kosovës, vetë, kanë vendosur se një marrëveshje gjithëpërfshirëse e gjerë me Serbinë është e domosdoshme. Menjëherë pas luftës ju kam thënë miqve të mi në Kosovë se ata kanë nevojë për njohje nga Serbia dhe përgjigja ishte se nuk kemi nevojë për asgjë nga Serbia, ne do të jetojmë pa njohjen e Serbisë. Mendoj se kanë dëshmuar se e kanë gabim. Qytetarët e Kosovës tani kanë ardhur në përfundim se ju duhet njohja dhe një marrëveshje gjithëpërfshirëse me Serbinë. Kjo është gjë e mirë. Dhe kjo mugona nga pala serbe. Qytetarët e Serbisë nuk kanë ardhur në këtë përfundim dhe presidenti Vuçiq nuk ka bërë asnjë gjë për të ndihmuar që të vijnë në këtë përfundim.
Pra, nuk ka njohje as de facto as de jure nga kjo marrëveshje, me sa e kuptoj?
Serwer: Po dhe jo. Mendoj se ka një lloj de facto, një lloj njohje virtuale. Unë besoj se kjo ka ndodhë nga fillimi i dialogut që ka qenë simetrik, me Kosovën dhe Serbinë që kanë pasur nevojë për terme të barabarta përpara BE-së. Unë besoj se ajo që Vuçiq ka bërë është të pranojë ekzistencën e ndarë të shtetit të Kosovës. Ajo për të cilën përplasen deri tani është roli i serbëve në atë shtet. Unë nuk mendoj se Vuçiqi prezanton më së miri interesat e serbëve që jetojnë në Kosovë. Ka shumë serbë në Kosovë tani që thonë këtë. Dhe kjo është e rëndësishme dhe zhvillim inkurajues. Problemi i serbëve në Kosovë tani është më shumë çështje e serbëve në veriun e Kosovës. Unë besoj se ky problem do të dukej më ndryshe nëse bashkësia ndërkombëtare do të njihte legjitimitetin e kërkesës së Prishtinës që çfarëdo që serbët e Kosovës marrin atëherë edhe shqiptarët në Serbi duhet të marrin, Sepse kjo do të bënte që Beogradi të hezitonte të kërkojë për aq sa kërkon.
Pra ju po avokoni për reciprocitet apo për qasje reciproke në këtë dialog ndërmjet Prishtinës dhe Beogradit?
Serwer: Po. Unë definitivisht rekomandoj qasje reciproke. Nuk besoj se domosdoshmërisht e arrini reciprocitetin në fund të negociatave. Mendoj se insistimi në reciprocitet gjatë procesit do të çonte drejt një rezultati më të mirë se sa injorimi i reciprocitetit. Bashkësia ndërkombëtare insiston ndryshe, sepse nuk mendon se mund ta bëjnë Serbinë që të bëjë ndonjë gjë me shqiptarët në Serbinë jugore. Dhe me siguri se kanë të drejtë, sepse nuk munden. Por pastaj Serbia nuk mund të kërkonte për gjëra në Kosovë nëse nuk do të ofronte asgjë në Serbi,
A është e hapur rruga për Kosovën për t’iu bashkuar Këshillit të Evropës dhe BE-së bazuar në këtë marrëveshje? Natyrisht edhe Partnerit për Paqe në NATO. A është kjo një marrëveshje që çon drejt kësaj apo jo?
Serwer: Nuk e di me të vërtetë. Do ta dijmë së pari me Këshillin e Evropës dhe unë shpresoj se Kosova do ta arrijë anëtarësimin aty. Nëse e bën atëherë do ta lehtësojë rrugën drejt NATO-s. Shiko, është me rëndësi të kuptohet se bashkimi me këto organizata nënkupton obligime dhe gjithashtu edhe privilegje. Unë jam plotësisht në favor të anëtarësimit të Kosovës në këto organizata, por unë jam gjithashtu në favor që të marrin edhe përgjegjësitë, seriozisht. Kjo nënkupton që të arrihet seriozisht deri në vitin 2027, kur është paraparë që të arrihet kapaciteti i plotë për Forcën e Sigurisë, kjo nënkupton trajtimin e institucioneve serbe dhe në veçanti Kisha në Kosovë në mënyrën se si Këshilli i Evropës mund ta pranojë dhe posaçërisht çështja e pronës së Manastirit të Deçanit është e rëndësishme dhe kjo duhet të zgjidhet me vendimin e Gjykatës Kushtetuese. Dhe pastaj me BE-në Kosova tashmë ka arritur kriteret e Kopenhagës të cilat Serbia nuk i ka arritur. Dhe kjo është e mirë. Por është problem i madh vëzhgimi i aqui communitaire se sa Serbia e bën. Dhe këtu duhet vëmendje më e madhe jo vetëm me miratimin e ligjeve që janë në përputhje me aqui por edhe zbatimin e aqui ku Kosova ka mungesë.
Ju e përmendët Kishën Orthodokse Serbe dhe manastiret e saj në Kosovë, Por, a nuk frikësoheni se jo aneksi, por dokumenti bazë, marrëveshja e 27 Shkurtit, ndërmjet Kurtit dhe Vuçiqit, se Kosova do të vijë në një periudhë kohore kur do të ketë pasoja sikur kishte Mali i Zi psh. Në kuptimin e marrëdhënies me Kishën Orthodokse Serbe.
Serwer: Do të isha i shqetësuar me atë, por sinqerisht Kisha Orthodokse Serbe nuk ka një numër masiv të njerëzve që mund ta mobilizojë brenda Kosovës sikur i kishte në Malin e Zi. Kisha Orthodokse Serbe nuk është forcë në demokracinë liberale në Kosovë, në Bosnjë, në Mal të Zi ose në Serbi. Por liria fetare është karakteristikë e rëndësishme e shoqërisë demokratike dhe Prishtina duhet të vijë tek zgjidhja në një mënyrë me Kishën Orthodokse Serbe në Kosovë. Në pikëpamjen time nuk është në një nivel për të krijuar telashe në Kosovë siç ishte në Mal të Zi. Ka shumë arsye për këtë, një prej arsyeve është se ka një numër relativisht të vogël të serbëve, e dyta, sepse një numër i rëndësishëm i monumenteve orthodokse dhe manastireve ndodhen në pjesën jugore të Ibrit dhe jo në pjesën veriore të Ibrit dhe sinqerisht ka të bëjë edhe më një pjesë të traditës në Kosovës, si ta them, një integrimi më të madh se sa ekzistonte posaçërisht në Mal të Zi dhe në Bosnjë e Hercegovinë, gjithashtu. E dini, Kisha dhe unë bisedoj me kishtarët në Kosovë dhe disa prej tyre më thonë se si këto aranzhime politike, aranzhimet sekulare, se Kishat mbeten përgjithnjë mbeten. Është me rëndësi që Kishat mbeten në Kosovë dhe gjithashtu popullata serbe mbetet në Kosovë. Një nga gjërat që e ndani Kosovën nga Shqipëria, psh. Dhe është një shtyllë e shtetit të Kosovës dhe të pavarësisë së Kosovës. Mendoj se shumë shqiptarë të Kosovës nuk do të pajtohen me mua për këtë por mendoj se do të vijë në një kohë të caktuar. Mendoj se është me rëndësi të ketë marrëdhënie të mira me komunitetin serb në Kosovë dhe me Kishën Orthodokse serbe.
